مفهوم ولایت فقیه

1-2 ولایت در لغت و اصطلاح

   درلغت: واژه ی ولایت در اینجا به همان مفهومی است که در لغت و عرف رایج به کار می رود و همه دین واژه هایی مانند (امارت و حکومت، زعامت، ریاست) می باشد. (ولایت فقیه، معرفت، ص 40) در لغت به معنای (دوست، دوستدار، یاور) و چیزی در کنار چیز دیگری است. واژه ولایت و دیگر مشتقات آن نیز به معنای (نصرت و یاوری، محبت، تصدی امر، سلطنت، سرپرستی و رهبری و حکومت ) است. (تاج العروس، ج 10 ص 398، مقائیس اللغه، ج 6، ص 14، ولایت فقیه و حاکمیت ملت،ص 14) ولایت به معنای امارت، درباره ي کسی گفته می شود که بر خطه ای حکمرانی کند و منطقه ای را که زیر پوشش حکومت او است نیز ولایت و امارت گویند. مانند: امارات یا ولایات متحده ي آمریکا.

   ولایت از ریشه (ولی) به معنای (قَرُبَ) گرفته شده لذا در مورد (قرابت) و مودّت) نیز استعمال می شود و از این جهت بر (أمیر)، (والی) اطلاق می شود از آن جهت که بر امارت سلطه یافته و نزدیکترین افراد به آن به شمار می آید .

   (ولایت فقیه، معرفت، ص 40)

   از نظر اصطلاحی: معنای ولایت تا حدودی در سه حوزه ی علم فقه، عرفان و کلام با یکدیگر تفاوت دارد: در علم فقه از آنجا که مباحث به دو بخش عمده ی عبادات و معاملات تقسیم می شود. ولایت در بخش معاملات (بالمعنی الاعم) قرار می گیرد و از جمله ی احکام وضعی به شمار می آید. در مباحث عرفانی اصطلاح ولایت کاربرد بسیار گسترده ای دارد و معمولاً برای تبیین مقدمات سالک و شیوه ی سرپرستی او در مراحل مختلف سیر و سلوک به کار می رود. و در علم کلام (ولایت) مفهومی عام و فراگیرتر دارد و به معنای امامت و رهبری اجتماعی و تاریخی طرح می شود. از دیدگاه علمای علم کلام ولایت یک مسئله اعتقادی است که جایگاهی بس رفیع دارد و منظور از آن از ستمرار کلیه شئون هدایت و رهبری پیامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) ( به جز نبوت) در جانشینان  آن حضرت است یعنی پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام جریان امامت و رهبری همچنان تداوم یافته و مسئولیت خطیر سرپرستی امور مسلمین بر عهده ی ائمه معصوصین و نواب آنان قرار گرفه است.

   اندیشه سیاسی، اجتماعی (حاکمیت ولایت فقیه) در واقع بر پایه ی همین مفهوم ولایت که در حوزه ی علم کلام مطرح است استوار شده و سرپرستی فقها بر زندگی اجتماعی مسلمانان را تداعی می کند. در نتیجه هر چند که ولی فقیه از آن نوع ولایت شرعی که در فقه تعریف می شود برخوردار است و ممکن است از ولایت اصطلاحی عرفانی نیز برخوردار باشد امّا این دو مفهوم خارج از دایره ی منطقی بحث ولایت فقیه قرار گرفته و همه ی مطالب فقط بر محور مفهوم کلامی ولایت مطرح می شود. (نظام سیاسی اسلام، ص 224 و 225)

2-2  فقه در لغت و اصطلاح

   در لغت واژه ی (فقه) به معنای فهم، آگاهی و دانایی است در قرآن کریم، فقه به معنای تفقه در دین به کار رفته که مقصود از آن فهم معارف دینی است (سوره توبه: 122) و در اصطلاح (فقه) یکی از زیر مجموعه های علوم حوزوی است که: علم به احکام شرعی از طریق استنباط و اجتهاد تعریف شده است . بر این اساس:

3-2  تعریف فقیه: فقیه به کسی گفته می شود که با فراگیری علوم و ودانش های مورد نیاز توانایی لازم برای استنباط احکام از منابع دینی را داشته باشد. البته برای گام نهادن به قله ی رفیع فقاهت و اجتهاد علاوه بر توانایی علمی، بهره مندی از برخی ویژگی های اخلاقی و رفتاری نیز ضروری است از جمله فقیه باید: عادل، پارسا، باورع بوده و به دنیا دلبستگی شدید نداشته باشد.

   یک فقیه اگر بخواهد رسالت دینی خود را در صحنه سیاسی و سرپرستی امور مسلمین به انجام رساند باید از حوادث اجتماعی باخبر باشد و الّا اگر بتواند احکام را از منابع دینی استنباط کند اما بینش سیاسی و اجتماعی نداشته باشد فقط به مراتب نازلی از فقاهت رسیده است. امام خمینی (رحمة الله عليه) در این باره فرموده است: یک فرد اگر اعلم در علوم معهود حوزه ها باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد یا نتواند افراد جامعه و مقید را از افراد ناصالح تشخیص دهد و به طور کلی در زمینه ی اجتماعی و سیاسی فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم گیری باشد این فرد در مسایل اجتماعی و حکومتی مجتهد نیست و نمی تواند زمام امور جامعه را به دست گیرد.(صحیفه نور، ج 21)

   آیت الله جوادی آملی در این زمینه می نویسند: مقصود از «فقیه» در بحث ولایت فقیه، مجتهدجامع الشرایط است نه هر کس که فقه خوانده باشد. فقیه جامع الشرایط باید سه ویژگی داشته باشد: «اجتهاد مطلق، عدالت، و قدرت مدیریت و استعداد رهبری» یعنی از سویی باید صدر و ساقه ی اسلام را به طور عمیق و با استدلال و استنباط بشناسد و از سوی دیگر در تمام زمینه ها حدود و ضوابط الهی را رعایت کند و از دیگر سو استعداد و توانایی مدیریت و کشور داری و لوازم آن را واجد باشد. (ولایت فقیه، فقاهت و عدالت، ص 136)

   پس فقیه جامع الشرایط همان فرد اصلحی است که زمانی که رهبر معصوم در میان مردم وجود ندارد یعنی از وجودشان محرومند.

4-2 ولایت تکوینی و ولایت تشریعی

   ولایت تکوینی: ولایت تکوینی که به معنای تصرف در عالم وجود و قانون مندی های آن است اساساً مربوط به خدای متعال است که خالق هستی و نظام خلقت و قوانین حاکم بر آن است. (نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، مصباح یزدی: ص 79) ولایت تکوینی یا حقیقی ، یعنی حق تصرف و تدبیر در خلقت، بر اساس اراده و مشیت و بدون دخالت اراده و اختیار مولّی علیه در این تصرف و اِعمال سلطه. (مفاهیم اساسی نظریه ولایت فقیه، مصطفی جعفر پیشه فرد: ص 23) یعنی سرپرستی موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عینی داشتن در آنها. مانند: ولایت نفس انسان بر قوای درونی خودش.

   بازگشت این ولایت تکوینی بر علت و معلول است. این نوع از ولایت تنها بین علت و معلول تحقق می یابد و بر این اساس آن هر علمی، ولّی. سرپرست معلول خویش اس و هر معلولی، مولّی علیه و سرپرستی شده و در تحت ولات و تصرف علت خود می باشد. از اینرو ولایت تکوینی (رابطه علتی و معلولی) هیچ گاه تخلف بردار نیست و نفس انسان اگر اراده کند که صورتی را در ذهن خود ترسیم سازد اراده کردنش همان و ترسیم کردن و تحقق بخشیدن به موجود ذهنی اش همان. ( ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، جوادی آملی: ص 123)

   ذات مقدس ربوبی به مقتضای علة العلل و مسبب الاسباب بودنش برای هستی، و فقر وابستگی محص کائنات به او، تدبیر وتصرف مجموعه آفرینش، تحت اراده و مشیت مطلقه اوست و او (ولّی مطلق) آنان است (مفاهیم اساسی نظریه ي ولایت فقیه، صه 23) ( سوره های شوری: 9، سجده: 4، یوسف: 101)

   ولایت تشریعی: مساله ای که در ارتباط با اداره ي امور جامعه، هم برای پیامبر و امام معصوم و هم برای فقیه وجود دارد بحث «ولایت تشریعی» آنهاست یعنی همان چیزی که در آیاتی از قبیل:

«النَّبِيُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى‏ بِبَعْضٍ في‏ كِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُهاجِرينَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى‏ أَوْلِيائِكُمْ مَعْرُوفاً كانَ ذلِكَ فِي الْكِتابِ مَسْطُوراً» (سوره احزاب: 6) و در روایاتی از قبیل: «من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه» به آن اشاره شده است.

   ولایت تشریعی یعنی ولایت قانونی: یعنی این که فردی بتواند حق داشته باشد از طریق جعل و وضع قوانین و اجرای آنها در زندگی مردم و افراد جامعه تصرف کند و دیگران ملزم به تسلیم در برابر او و رعایت آنها باشند.

   معنای «النَّبِيُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» این است که تصمیمی را که پیامبر برای یک فرد مسلمان یا جامعه ي اسلامی می گیرد لازم الاجرا است و بر تصمیمی که خود آنها دربا ه ي مسائل فردی و شخصی وخودشان گرفته باشند مقدم است و اولویت دارد. (نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، ص 80)

   پس مراد از ولایت فقیه ولایت تکوینی نیست بلکه آن چه در صدد اثبات آن هستیم ولایت تشریعی فقیه است.

   از طرفی خدای متعال و اولیای الهی (علیهم السلام) به ایشان اجازه اجرای احکام اجتماعی اسلامی داده شده است.

5-2 تعریف ولایت فقیه

   ولایت فقیه عبارت است از: ریاست و زمامداری فراگیر فقیه عادل و با کفایت و در حوزه امور دینی و دنیوی بر امت اسلامی در پهنه وسیع سرزمین اسلامی و بر اساس حاکمیت مطلق الله بر جهان و انسان.

   از این تعریف نکاتی به دست می آید به چند مورد آن اشاره می کنیم:

   نکته اول: ولایت فقیه در واقع ریاست و زمامداری دولت اسلامی است و برابر با مفهوم دولت نمی باشد.

   نکته دوم: این ریاست فراگیر است یعنی ولایت فقیه هم ریاست کشور را به عهده دارد و هم ریاست عالیۀ قوای عمومی کشور.

   نکته سوم: فراگیری و گستر ه ي ریاست هم در امور دینی و هم در امور دنیوی، چون در اسلام دین و دنیا به هم پیوسته اند و سیاست متن دین است.(تبیین ولایت مطلقه فقیه، ص 40)

6-2 ولایت فقیه در کلمات فقها

   اساساً فقها ولایت را در راستای خلافت کبری و در امتداد امامت دانسته اند و مسأله رهبری سیاسی را که در عهد حضور برای امامان معصوم (علیهم السلام) ثابت بوده همچنان برای فقهای جامع الشرایط و دارای صلاحیت در دوران غیبت دانسته اند و مسأله (تعهد اجرایی) را در احکام  انتظامی اسلام مخصوص دوران حضور ندانسته اند بلکه پیوسته ثابت و برقرار می شمارند:

1-6-2 امام راحل در این باره می فرماید: تمامی دلائلی را که برای اثبات امامت، پس از دوران عهد رسال آورده اند، به عینه درباره ي ولایت فقیه در دوران غیبت جاری است و عمده ترین دلیل، ضرورت وجود کسانی است که ضمانت اجرایی عدالت را عهده دارباشند. زیرا احکام انتظامی اسلام مخصوص عهد رسالت نبوده یا عهد حضور نیست لذا بایستی همانگونه که حاکمیت این احکام تداوم دارد، مسئولیت اجرایی آن نیز تداوم داشته باشد و فقیه جامع الشرایط و عادل شایسته ترین افراد و برای عهده دار شدن آن ، می باشد. (ولایت فقیه، محمد هادی معرفت، ص 44) به خوبی روشن است که مقصود از ولایت همان مسئولیت اجرای احکام انتظامی است که درباره امامت نیز همین معنی منظور است و اصلاً مسأله ای به نام قیومیت و محجوریت در کار نیست و هر کس چنین توهمی کند پنداری بیش نمی باشد. این گفتار امام (رحمة الله عليه) همان چیزی است که فقهای شیعه قرنها پیش در مورد آن بحث کرده اند. از همان روزگار که فقه شیعه تدوین یافت مساله ولایت فقیه هم مطرح گردید. فقها این مسأله را در ابواب مختلف فقه از جمله در کتاب جهاد امر به معروف و غیره مطرح کرده اند. از جمله آنها عمیدالشیعه.

2-6-2 ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی (شیخ مفید) در کتاب (المقنعة) در باب امر به معروف و نهی از منکر فرموده است: «اجرای حدود و احکام انتظامی اسلام، وظیفه (سلطان اسلام) است که از جانب خداوند منصوب گردیده است. و منظور از سلطان ائمه (علیهم السلام) هدی یا کسانی که از جانب ایشان منصوب گردیده اند، می باشند و امام نیز این امر را به فقهای شیعه تفویض کرده اند تا در صورت امکان مسئولیت اجرائی آن را بر عهده گیرند». (المقنعة، ص 81) برخی در بیان ادله ولایت فقیه آن را از امور قطعی و مسلم دانسته اند از جمله امام خمینی (رحمة الله عليه) که در کتاب (البیع) می فرماید: «ولایت فقیه با ملاحظه جوانب آن از اموری نیست که نیاز به دلیل و برهان داشته باشد. ( نظام سیاسی اسلام، ص 231)

   همچنین در آغاز کتاب ولایت فقیه می نویسند: «ولایت فقیه از موضوعاتی است که تصور آنها موجب تصدیق می شود و چندان به برهان احتیاج ندارد به این معنی که هر کس عقاید و احکام اسلام را حتی اجمالاً دریافته باشد چون به ولایت فقیه برسد و آن را به تصور آورد بی درنگ تصدیق خواهد کرد و آن را ضروری و بدیهی خواهد شناخت .(ولایت فقیه امام (رحمة الله عليه)، ص 9)

3-6-2 صاحب جواهر درباره  عمومیت ولایت فقیه می نویسد: شاید ولایت فقیه نزد فقهای امامیه از مسلمات و ضروریات دینی باشد. ( جواهر الکلام ، ج 16، ص 178)

4-6-2 مرحوم نائینی فرموده است: ثبوت نیابت فقها و نواب عام عصر غیبت در اقامه وظایف مذکور (حفظ نظام، حفظ بیضه ی اسلام و نظام ممالک اسلامی ) از قطعیات است.

5-6-2  ملا احمد نراقی، اجماع فقها را سبب قرار گرفتن ولایت فقیه در زمره ی مسلمات دانسته است. ایشان ابتدا  با تمسک به روایات متعددد به طور کلی ثابت کرده است کد رعصر غیبت فقیه در دو چیز حق ولایت دارد:

اوّل: در همۀ اموری که پیامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و ائمه (عليهم السلام) در آنها صاحب اختیار بوده و ولایت وداشته اند مگر اینکه مواردی به دلیل شرعی استثنا شود.

دوّم: در همۀ اموری که با دین و دنیای بندگان خدا ارتباط دارد و باید انجام شود. ایشان در ادامه به ده مورد از شئونات ولایت فقها و از آن جمله: افتاء، اجرای حدود الهی، حفظ اموال یتیمان و مجانین و غایبین، تصرف در اموال امام معصوم و ... با استناد به آیات و روایات و استدلال های فقهی توجه خاصی کرده و به تفصیل بحث کرده است (ولایت فقیه امام (رحمة الله عليه)، ص 2)

6-6-2 علامه حلی در قواعد می نویسد: اجرای احکام انتظامی در عصر حضور، با امام معصوم یا منصوب از جانب او، در عصر غیبت با فقهای شیعه می باشد. و همچنین است گرفتن و تقسیم زکات و خمس و تصدی منصب افتاء. ( ولایت فقیه، معرفت، ص 45)

7-6-2 شیخ طوسی در کتاب (النهایة) می فرماید: حکم نمودن و قضاوت بر عهده کسانی است که از جانب سلطان عادل (امام معصوم) مأذون باشند و این وظیفه بر عهده ي فقهای شیعه واگذار شده است. (ولایت فقیه، معرفت، ص 45)

8-6-2 محقق کرکی می گویند: فقیهان شیعه، اتفاق نظر دارند که فقیه جامع الشرایط، که از آن به (مجتهد) تعبیر می شود از سوی امامان معصوم (علیهم السلام) در همه ي اموری که نیابت در آن دخالت دارد نایب است. پس دادخواهی در نزد و اطاعت از حکم او، واجب است. وی در صورت لزوم، می تواند مال کسی را که ادای حق نمی کند، بفروشد. او، بر اموال غایبان، کودکان، سفیهان و ورشکستگان و بالآخره بر آنچه که برای حاکم منصوب از سوی امام (علیهم السلام) ثابت است ولایت دارد. دلیل بر این مطلب، روایت عمرو بن حنظله و روایات هم معنی و مضمون آن می باشد. (ولایت فقیه (مبانی ادله و اختیارات، ص 82))

9-6-2 شیخ مرتضی انصاری: وی گر چه محدودۀ ولایت را مطلق نمی داند. امّا تصریح می کند که ولایت فقیه از فتاوای مشهور فقهای شیعه است. لذا می نویسد: «همان گونه که در جمال المحققین در باب (خمس) اعتراف کرده به این که در میان شیعه معروف است، فقیه نایب امام می باشد». (ولایت فقیه (مبانی، ادله و اختیارات)، ص 90)